علم پایه یا علم بنیادی مجموعه علومی هستند که به بررسی بنیادین پدیده‌ها یا بررسی ماهیت، قوانین و روابط حاکم بین آنها می‌پردازد. از بارزترین این علوم می‌توان به ریاضیات، فیزیک، شیمی، فلسفه، منطق، زیست‌شناسی، زبان‌شناسی، زمین‌شناسی اشاره کرد.

طبق مصوبه سازمان علمی و فرهنگی یونسکو، سال ۲۰۲۲ میلادی به‌عنوان سال جهانی بزرگداشت علوم پایه نام‌گذاری شده است. هدف از این نامگذاری توجه جهانی به علوم پایه به‌عنوان مبنای اصلی توسعه و پیشرفت در کشورهاست. تاکنون نهادهای زیادی در دنیا به بزرگداشت این رویداد پیوسته‌اند و در کشور ما نیز شورای سیاست‌گذاری سال جهانی بزرگداشت علوم پایه تشکیل شده و برنامه‌هایی در این خصوص تدوین شده است که بزرگداشت آن به‌صورت جهانی این موضوع را مضاعف و پراهمیت‌تر می‌کند.

در همین راستا چندی پیش، سعدالله نصیری قیداری، دبیر شورای سیاست‌گذاری سال بزرگداشت علوم پایه در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به نام‌گذاری سال ۲۰۲۲ میلادی به‌عنوان سال جهانی بزرگداشت علوم پایه از سوی سازمان یونسکو، علوم پایه در دنیا به ویژه دنیای پیشرفته امروزی را بسیار مهم ارزیابی و اظهار کرد: این در حالی است که این علوم در کشورهای جهان سوم، بسیار مهجور مانده و در ایران نیز در اسناد بالادستی مختلف به ویژه در سیاست‌­های کلی علم و فناوری، نقشه جامع علمی کشور و غیره بر توسعه علوم پایه و بنیادین تأکید شده است، ضمن آنکه مقام معظم رهبری در نشست‌­های مختلفی که با دانشمندان و نخبگان علمی کشور داشته‌­اند، علوم پایه را همانند یک گنج تعبیر کرده‌اند.

وی افزود: یکی از مصوبات ما اختصاص بودجه مجزا و مشخص برای برگزاری بزرگداشت علوم پایه در بودجه سال ۱۴۰۱ است. علاوه بر آن پیشنهاد ایجاد خانه علم برای ترویج علوم پایه در تمامی استان­‌های کشور ارائه و به ستادهای استانی نیز پیشنهاد شد که در زمینه ترویج علوم پایه فعالیت داشته باشند.

نامگذاری سال بین‌المللی علوم؛ واقعی‌ترین و هوشمندانه‌ترین نام‌گذاری‌

منصور شریعتی، استاد گروه زیست‌شناسی دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه در گذشته‌های دور، تحقیقات علوم پایه در زمینه‌های زیست‌شناسی، فیزیک، ریاضیات، نجوم و شیمی توسط دانشمندان، بیشتر در خصوص شناخت جهان صورت گرفته و بخش اندکی از آن در امور زندگی مانند پیش‌بینی آب و هوا، کشاورزی و پزشکی و ساخت برخی ابزار به‌کار گرفته می‌شد، اظهار کرد: انجام موارد مورد اشاره بیشتر براساس مخلوطی از هوش و تجربه دانشمندان و ابداع‌گران وقت بود.

وی افزود: انفجار رشد علمی بشر در صد سال اخیر مرهون درک انسان از تأثیر علوم پایه در ایجاد تمدن فعلی بشر رخ داد. 

رئیس بنیاد نخبگان استان اصفهان با اشاره به نام‌گذاری سال بین‌المللی علوم پایه برای پیشرفت پایدار توسط یونسکو، این حرکت را یکی از واقعی‌ترین و هوشمندانه‌ترین نام‌گذاری‌ها دانست و گفت: این نام‌گذاری به علت جمع‌بندی از سال‌ها پیشرفت بشریت بوده است.

شریعتی خطاب این شعار را به کشورهای پیشرفته ندانست و افزود: پایداری پیشرفت این کشورها، خود محصول همین تفکر بوده است و شاهد آن صرف هزینه دائم و سنگین تحقیقاتی در علوم پایه است. پیشرفت واقعی در پیشرو بودن در هر زمینه‌ای، به‌ واسطه تحقیقات در مرزهای دانش هدف‌دار، امکان‌پذیر است و تحقیقات در مرزهای دانش به‌ واسطه تقویت و اهمیت دادن و سرمایه‌گذاری و اقعی در علوم پایه از دبستان تا دانشگاه و مراکز تحقیقاتی به‌دست می‌آید.

وی ادامه داد: حتی کشورهایی مانند چین که با شعار درآمد سرمایه به واسطه تولید ارزان و انبوه با استفاده از نیروی کار ارزان و کپی کاری و صادرات این محصولات شروع به کار کرده بود، نیز به زودی به اهمیت علوم پایه و تحقیقات در این زمینه به‌عنوان زیر ساخت پیشرفت پایدار برای پیشرو بودن پی برده است.

کشورهای در حال توسعه و جهان سوم، هدف نام‌گذاری سال ۲۰۲۰ 

این استاد دانشگاه، هدف شعار یونسکو را کشورهای در حال توسعه و جهان سوم اعلام کرد و گفت: آفتی که در این کشورها وجود دارد، تصور اشتباه از «پیشرفته بودن» است. آنها داشتن ظواهر تمدن مانند فرودگاه، خط آهن، جاده، اینترنت، اتومبیل، کارخانه، پالایشگاه و ... را که لازمه یک جامعه متمدن است را بدون توجه به ریشه‌های شکل‌گیری این پیشرفت‌ها، به اشتباه آن‌ها را لوازم مورد نیاز جامعه پیشرفته و پایدار فرض کرده و با واردات و یا مونتاژ و در حالت پیشرفته‌تر (به زعم خود) با واردات مواد اولیه و کارخانجات و مونتاژ و کپی کردن بدون آگاهی به این تصور غلط دامن می‌زنند.

شریعتی تأکید کرد: بنابراین تعریف صحیح و تبیین درست از پیشرفت پایدار، مرزهای دانش و مهم بودن علوم پایه، از ضروری‌ترین مسائل برای عموم مردم و گاهی حتی برای خود دانشگاهیان نیز است. رشته زیست‌شناسی مانند سایر رشته‌های علوم پایه هم از این امر مستثنی نبوده است.

عضو هیئت علمی گروه زیست‌شناسی دانشگاه اصفهان اضافه کرد: گاهی در کشور، دانشگاه‌ها به اشتباه، رشد و گسترش علوم پایه از جمله زیست‌شناسی را برای پاسخ‌دهی به این نیاز جهانی در راه‌اندازی این رشته‌ها در شهرهای مختلف فرض کرده‌اند که حاصل آن تعدد مراکز آموزشی دارای این رشته‌ها، عدم وجود متقاضی و ورود دانشجویان ضعیف و در نتیجه ضعیف شدن این رشته‌ها شده است. عدم تحقیقات منسجم و هدف‌دار در مرزهای دانش توسط دانشگاهیان در زمینه علوم پایه و راه‌اندازی رشته‌های علوم پایه در هر کوی و برزن توسط خود فارغ التحصیلان رشته‌های علوم پایه برای ایجاد شغل و کار در دانشگاه برای خودشان، به علت عدم باور واقعی کارگزاران علمی کشور از نقش تحقیقات علوم پایه در پیشرفت پایدار از یک طرف، و عدم وجود درک صحیح از نقش تحقیقات کاربردی و سرمایه‌گذاری‌های هیجانی در زمینه‌های کاربردی وارداتی بدون توجه به زیربنای تحقیقات کاربردی از طرف دیگر، آفت بسیاری از کشورها از جمله ایران است.

شریعتی گفت: عدم آموزش‌های صحیح و کافی علوم پایه در دبستان و دبیرستان که اثرات عمیقی در شکل‌گیری ذهن دانش‌پذیران یک جامعه دارد، اثرات عمیق در نسل‌های بعدی دارد که نپرداختن به آن از دوران دبستانی و دبیرستانی ضررهای جبران ناپذیری را بر پیکره یک جامعه ایجاد خواهد کرد که تا سال‌های متمادی شاید نتوان آن را جبران کرد.

وی تأکید کرد: بعضاً در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، انجام تحقیقات در حوزه‌های علوم پایه برای بهبود نتایج کاربردی قبلی و یا تکرار کارهای انجام شده از زوایای دیگر در پاسخ به سوالات تکراری و یا انجام تحقیقات پراکنده بدون هدف تحت عنوان تحقیقات علوم پایه در مرزهای دانش صورت می‌گیرد که عموم را به اینگونه تحقیقات بدبین و به‌عنوان پژوهش‌ها و یا پایان‌نامه‌های بی‌ثمر و خاک خورده در قفسه‌های کتابخانه یاد می‌شود.

این استاد دانشگاه، اظهار کرد: نتایج حاصل از تحقیقات علوم پایه در مرزهای دانش واقعی، جدای از درک بیشتر از جهان هستی، تأثیر عمیق در سایر علوم کاربردی دارد. تک تک موارد موجود در زندگی امروزه ما در حوزه الکترونیک، غذا، سلامت، رفاه، دفاعی و .... ریشه در تحقیقات پایه‌ای نسل‌های قبلی دارد. اگر ۲۰۰ سال قبل یاخته‌های موجودات و ساختار آن فهمیده نمی‌شد و اگر برای دیدن آنها عدسی‌ها توسط دانشمندان رشته‌ای دیگر ساخته نمی‌شد، اگر موجودات زنده اعم گیاه و جانور بررسی نمی‌شدند، اگر ملکول‌های ژنتیکی درک نمی‌شدند، اگر حرکت الکترون‌ها در جامدات و مایعات کشف و فهمیده نمی‌شد و اگر ... ،آیا بشر امروز اینگونه زندگی می‌کرد؟

راهکارهای درک یافته جدید تا استفاده کاربردی

وی با طرح این پرسش که آیا راز کشورهای پیشرو در پیشرو بودن، چیزی جز یافته‌های جدید از طریق تحقیقات علوم پایه نبوده است؟ گفت: اگر آن زمانی که دانشمندان در مورد میکروب‌ها تحقیق می‌کردند و یا آن زمانی که دانشمندان بر روی نور و لیزر تحقیق می‌کردند به جای تشویق، آنان را به سخره گرفته و فایده چنین تحقیقاتی را از آنان می‌پرسیدند، وضعیت کنونی بشر چگونه بود؟

شریعتی توضیح داد: به علت زمان‌بر بودن اینگونه تحقیقات که گاهی از زمان درک یافته جدید تا استفاده کاربردی، حداقل ۵۰ سال به طول می‌انجامد، مورد علاقه کشورهای بدون هویت و یا بدون انگیزه‌های لازم نیست که وابستگی و چشم دوختن به دیگران و واردات علم دست چندم از سایرین و انجام تقلید تحقیقات را به دنبال دارد. ایجاد چنین درکی، از مسیر آگاهی دادن به عموم مردم و در نتیجه مسئولان، انتخاب بزرگان علمی در ترسیم نقشه راه علمی کشور بر اساس علوم پایه، تغییر در روش آموزش علوم پایه در دبستان و دبیرستان و دانشگاه، تشویق استادان و محقین و معلمان این حوزه‌ها، حذف مراکز ضعیف و کمک فاخر به دانشگاه‌ها در زمینه‌های علوم پایه برای تحقیقات فاخر در مرزهای دانش هدف‌دار و تحقیقات در زمینه پاسخ و حل مشکلات پایه‌ای مورد نیاز کشور امکان‌پذیر است. 

این استاد دانشگاه، با بیان اینکه در بین رشته‌های علوم پایه، رشته زیست‌شناسی از ویژگی خاص برخوردار است، خاطرنشان کرد: از طرفی زیر بنای کشاورزی، تغذیه، پزشکی، محیط زیست؛ دامداری و طیف وسیعی از مسائل مربوط به کره زیستی است، اما پیشرفت در سایر رشته‌های علوم پایه مانند فیزیک، شیمی، ریاضی و آمار تاثیر شگرفی در پیشرفت این رشته در انجام و تحلیل نتایج خود دارد.

وی گفت: به‌ علت اهمیت زیست‌شناسی استفاده از این رشته با افزودن کلمه «زیست (بیو)»به سایر رشته‌های علوم پایه و غیر علوم پایه افزایش و افق جدیدی را در پیشرفت بشر ایجاد کرده است که می‌توان از بیوتکنولوژی، بیومکانیک، بیوالکترونیک، بیونیک، بیوشمی، بیو فیزیک نام برد. در این راستا به‌عنوان حرکتی کوچک با هدفی بزرگ در حوزه زیست‌شناسی با همکاری همکاران در همه رشته‌های زیست‌شناسی، خانه زیست‌شناسی اصفهان (سرای زیست‌شناسی) با  شعار «انتقال مفاهیم تخصصی به زبان ساده به عموم مردم» را با این اعتقاد تأسیس کرده‌ایم که بدون آگاه کردن مردم به‌عنوان بستر تمامی تغییرات اجتماعی هیچ رشدی صورت نمی‌پذیرد.

نقش علوم پایه در مباحث نظری و کاربردی

همچنین نصرالله ایران پناه، عضو هیئت علمی گروه آمار دانشگاه اصفهان در خصوص علت این نام‌گذاری توضیح داد و به ایسنا گفت: سال ۲۰۲۲ به پیشنهاد میشل اسپایرو، رئیس اتحادیه جهانی فیزیک نظری و کاربردی، جمعی از برندگان جایزه نوبل و بیش از ۷۰ نهاد بین‌المللی، از طرف سازمان ملل متحد به نام سال جهانی علوم پایه نامگذاری شده است.

وی به نقش علوم پایه شامل رشته‌های آمار، ریاضی، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و زمین‌شناسی و همچنین رشته‌های بین‌رشته‌ای، وابسته و نزدیک به این علوم در مباحث نظری و کاربردی علوم اشاره و تاکید کرد: این نقش امروزه بر کسی پوشیده نیست. تأثیر علوم پایه امروزه بر علوم پزشکی، مهندسی، انسانی، اقتصادی، اجتماعی و حتی هنر و دینی با توجه به استفاده از علوم پایه در آموزش و به‌خصوص پژوهش آن‌ها از بدیهیات است. اگر پیشرفت جوامع و کشورها نمود ظاهری براساس علوم پزشکی، مهندسی، اقتصادی و غیره دارند، اساس و بنیان آن‌ها در علوم پایه شکل گرفته است.

این استاد دانشگاه اصفهان علوم پایه را به مثابه ستون ساختمان و بنا و علوم نوین دیوار، تأسیسات و نمای آن دانست و گفت: بنای بدون ستون و پایه قابل تصور و ساختمان بدون دیوار و نما قابل سکونت نیست. اگر نظری به جوامع توسعه یافته صنعتی و مدرن بیفکنیم، اثر و نقش علوم پایه را در پیشرفت تکنولوژی آن‌ها مشاهده خواهیم کرد و عکس آن را در کشورهای عقب مانده. مطمئن باشید اگر ریالی در علوم پایه کشور سرمایه‌گذاری کنیم، تومانی برداشت خواهیم کرد.

عضو هیئت علمی گروه آمار دانشگاه اصفهان با طرح این پرسش که چرا پیشرفت پایدار مهم است؟ گفت: نگاه امروز جهان به توسعه و پیشرفت جوامع، علوم و تکنولوژی نگاهی گذرا، مقطعی, محدود و معدود نیست! اینکه به‌عنوان مثال صنعت فولاد و ذوب آهن اصفهان را فقط بر اساس بعد اقتصادی و نیروی انسانی آن قضاوت کنیم، این مهم، توسعه پایدار نیست. آلودگی محیط زیست شامل آب، خاک و هوا و تأثیر آن بر سلامتی انسان و موجودات بر فضای شهرنشینی و آینده تاریخی آن دیدگاه دیگری را از منظر توسعه همه جانبه شهر می‌طلبد. یا اینکه در توسعه علم و فناوری فقط به توسعه کمی آن در دانشگاه پرداخته و به جنبه کیفی و عواقب آن نه! اینکه بی محابا دانشجو بگیریم و توسعه کشور را ملاک قشر تحصیل‌کرده بدانیم و کیفیت و بازار کاری را در نظر نگیریم، پیشرفت پایدار نیست. به تعدد دانشگاه‌های در سطح استان اصفهان نظری بیاندازید. دولتی (روزانه، شبانه و پردیس)، آزاد، پیام نور، جامع کاربردی، فنی‌حرفه‌ای و به خصوص غیرانتفاعی‌هایی که در گوشه و کنار شهر سبز شدند! این توسعه کمی است نه پایدار.

وی در پاسخ به این پرسش که وضعیت رشته آمار به‌عنوان یکی از رشته‌های علم پایه در کشور چگونه است و با چه چالش‌هایی مواجه است؟ توضیح داد: خوشبختانه از نظر کمی رشته آمار در اکثر رشته‌های دانشگاهی اعم از علوم پزشکی، مهندسی، اقتصادی، اجتماعی، تربیتی و حتی انسانی، الهی و هنری و در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری درس‌های سرویسی دارد. علم آمار به‌عنوان یک علم پایه و نوین با بیش از صد عنوان درسی و تعداد واحدهای درس‌های سرویسی بالاترین جایگاه را در بین علوم پایه قدیم داراست. با این‌حال متاسفانه از نظر کیفی در بخش پژوهشی این علوم، در قالب پایان‌نامه، رساله و طرح‌های پژوهشی بدون مشاوره با اساتید آمار تحقیق انجام می‌شود. امروزه شعار «آمار علم انجام علوم دیگر است» یک شعار کلیدی در تحقیق و توسعه است.

ایران‌پناه افزود: در خارج از دانشگاه در جامعه و صنعت شامل مراکز، سازمان‌ها، نهادها و کارخانجات بخش به ظاهر آمار دارند، اما تحقیق و پژوهش ناب آماری متأسفانه خیر!  بخش آمار این سازمان‌ها متأسفانه یا وجود ندارد، یا فعال نیست، یا حداکثر آمارهای ثبتی در زیرمجموعه خود را تولید و گزارش می‌کنند. نگاهی به آمارهای تولیدی وزارت بهداشت، آموزش و پرورش، صمت، ارشاد و ... و همچنین شهرداری‌ها، بانک مرکزی، سازمان بورس، محیط زیست و ... بیاندازید، متوجه خواهید شد فقط ثبت داده هستند و حداکثر در قالب جدول و نموارهای زیبا و رنگی، ولی بدون تحلیل‌های آماری.

وی اضافه کرد: اگر مدیریت مدرن و پیشرفته امروز وابسته به برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری عاقلانه است، این مهم از مسیر آمار میسر می‌شود. به این دلیل که اول آبان ماه در کشور روز ملی آمار و برنامه‌ریزی است و هر ۵ سال یکبار روز جهانی آمار داریم که سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۰ نامگذاری کرده و رشته و علم آمار هم مانند علوم زنده دیگر دستخوش تغییر، دگرگونی، پویایی و روزآمد شدن است.